Przezdziecki Karol Dominik (1780 lub 1781–1832), pułkownik wojsk Ks. Warsz., powstaniec 1831 r. Ur. w Czarnym Ostrowiu w woj. podolskim, był wnukiem Antoniego (zob.), synem Michała (ur. 1 V 1747), star. pińskiego i błudeńskiego, pisarza W. Ks. Lit. w r. 1777, posła na Sejm Czteroletni z woj. podolskiego, oraz Marii (Marianny) z Mostowskich (zm. 11 VIII 1810 w Czarnym Ostrowiu), córki woj. mazowieckiego Pawła Michała (zob.), bratem Konstantego (zob.).
P. był właścicielem kilku majątków na Litwie, m. in. Smorgoń w pow. oszmiańskim i wniesionego mu przez pierwszą żonę Wojstomia w pow. zawilejskim. W r. 1812 został wybrany na marszałka szlachty pow. zawilejskiego. Po wkroczeniu wojsk napoleońskich na Litwę w czerwcu 1812 P. obok kilku magnatów lit. zadeklarował gotowość poniesienia części kosztów wystawienia jednego z pułków. Dn. 13 VII 1812 mianowany został przez Napoleona w stopniu pułkownika szefem formowanego w Białymstoku 21 p. piechoty, a następnie 24 VII objął po Józefie Wawrzeckim dowództwo 18 p. ułanów z Nieświeżem jako miejscem jego organizacji. W połowie października 1812 z rozkazu gen. Mikołaja Bronikowskiego, gubernatora Mińska, P. z zalążkiem pułku oddany został pod komendę gen. Franciszka Ksawerego Kosseckiego, dowódcy korpusu osłonowego w okolicach Mińska. Już jednak 22 X przez gen. J. Wawrzeckiego, wówczas inspektora jazdy lit., skierowany został do Oszmianki dla prowadzenia dalszej organizacji pułku. Z korpusem gen. Kosseckiego P. połączył się pod Kojdanowem 13 XI t.r., uczestnicząc dwa dni później w nieszczęśliwej bitwie pod tym miastem (15 XI). P. z resztkami pułku wydostał się z okrążenia dołączając następnie do oddziałów korpusu marszałka N. C. Oudinota. Przy przygotowaniach przeprawy niedobitków Wielkiej Armii przez Berezynę P. ze szczątkami swojego pułku należał do oddziału jazdy, który jako pierwszy przedostał się na prawy brzeg rzeki. Część koni swojego pułku przekazał P. gwardii cesarskiej. Następnie opuścił armię i pospieszył do Wilna, wyprzedzając cofające się niedobitki wojsk. Wiadomość o zniszczeniu Wielkiej Armii – jaką przyniósł do miasta – doprowadziła P-ego przed sąd wojenny. Postawiony został przed nim przez gen. T. Hogendorpa, gubernatora Litwy, za szerzenie defetystycznych wieści o klęsce, a uratował się od kary śmierci dzięki wstawiennictwu członków lit. Komitetu Wojskowego. Z ocalałymi niedobitkami wojsk polskich P. dotarł do Warszawy, gdzie rozpoczął ponowne formowanie pułku i poprowadził go następnie do Piaseczna. Po opuszczeniu Warszawy przez ks. Józefa Poniatowskiego P. ze swoim pułkiem udał się również do Krakowa, aby z kolei stanąć w Kościelnikach. W czasie przemarszu korpusu ks. J. Poniatowskiego przez ziemie czeskie P. z 18 p. ułanów znalazł się w 1 kolumnie marszowej dowodzonej przez gen. Józefa Tolińskiego. W Żytawie (Zittau) 29 VI 1813 pułk P-ego wcielony został do 6 p. ułanów. Za udział w kampanii 1812 r. P. otrzymał Krzyż Kawalerski Virtuti Militari oraz 10 VIII 1813 Order Kawalerski Legii Honorowej.
Dn. 15 IX 1813 P. przydzielony został do sztabu ks. J. Poniatowskiego. Odbył kampanię jesienną 1813 r. i w bitwie pod Lipskiem (19 X), ranny w głowę, dostał się do niewoli pruskiej. Uwolniony, nie chciał służyć w powstającej armii Król. Pol. i na własną prośbę otrzymał 13 IV 1816 dymisję z prawem noszenia munduru. Powrócił do swoich dóbr i stał się wzorowym gospodarzem: założył hodowlę rasowego bydła, prowadził ujeżdżalnię koni, produkował pojazdy (tzw. berlinki).
Na wiadomość o wybuchu 4 IV 1831 powstania w pow. oszmiańskim P. przybył w następnym dniu z Nowogródka do Oszmiany i obrany został naczelnikiem siły zbrojnej powiatu. Udał się natychmiast do swoich dóbr Smorgonie, dokąd przybył 6 IV i gdzie przystąpił do bezzwłocznego i szybkiego formowania oddziałów: pieszego i konnego. Na ich czele powrócił P. już 11 IV do Oszmiany, wysyłając jeszcze przed opuszczeniem Smorgoń kilku uzbrojonych ochotników do sąsiedniego powiatu wilejskiego dla wzniecenia tam również powstania. P. pierwszy podpisał ułożony Akt Powstania pow. oszmiańskiego. W dn. 12 IV dokonał podziału całej zebranej w Oszmianie siły zbrojnej powiatu na jednostki piesze i konne, wysyłając ponadto oddziałek dla udzielenia pomocy powstaniu w pow. wilejskim. Na wiadomość o zbliżającej się kolumnie wojsk rosyjskich pod dowództwem płka Wiersilina, P. opuścił Oszmianę i z podległymi oddziałami pociągnął przez Krewo w lasy koło Wiszniewa. Po odparciu 20 IV niespodziewanego ataku nieprzyjaciela P. wycofał się do Rumu. Tutaj atak oddziału gen. J. O. Otroszczenki w dn. 29 IV doprowadził do zupełnego rozbicia oddziału P-ego. Sam P. przedarł się do powstania żmudzkiego, a po przybyciu na Litwę korpusu gen. Antoniego Giełguda zgłosił się 15 VI pod jego rozkazy przekazując do kasy korpusu posiadaną kasę powstania oszmiańskiego. Otrzymał przydział do sztabu. Z wojskami przeszedł 13 VII 1831 do Prus, gdzie został internowany. P. zmarł w kwietniu 1832 w Królewcu (wg Jankowskiego i in. przekazów) lub w Poznaniu, dokąd przedostał się z Prus (wg Puzyniny). Za udział w powstaniu majątki P-ego uległy konfiskacie.
P. był żonaty dwukrotnie: z Anną z Chrapowickich, córką Antoniego, marszałka szlachty pow. orszańskiego, a po jej śmierci z Kornelią z Górskich, córką Stanisława Augusta, ciwuna retowskiego. Oba małżeństwa pozostały bezdzietne. Był P. oryginałem, wysławiał się górnolotnie. Podobno Adam Mickiewicz pewne jego rysy przekazał postaci Hrabiego w „Panu Tadeuszu”. Sam poeta informował o tym Wiktora Jundzilła.
Pol. Enc. Szlachecka, X; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-gcnealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 257–8; Łoza, Legia honorowa; Słown. Geogr. (Czarny Ostrów, Smorgonie, Święciański pow., Wojstom, Palestyna); Niesiecki; Uruski; Żychliński, XXI 62; – Bielecki R., Tyszka A., Dał nam przykład Bonaparte, Kr. 1984 II; Dangel S., Rok 1831 na Mińszczyźnie, W. 1925 s. 22; Gembarzewski, Wojsko Pol., 1807–14; Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Kr.–W. 1912; Jankowski, Cz., Powiat Oszmiański, Pet. 1896–1900 I–IV; Kleiner J., Mickiewicz, L. 1948 II cz. 2 s. 229; Kukiel M., Wojna 1812 roku, Kr. 1937; Pigoń S., „Pan Tadeusz”, W. 1934; Puzyrewski A., Wojna polsko-ruska 1831, W. 1899 s. 177, 302; – Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1884 IV; En marge de la correspondance de Napoléon I, W.–Paris 1911; Korespondencja Księcia Józefa Poniatowskiego z Francją, P. 1929 V; Nieciowa E. H., Ze wspomnień Adama Buckiewicza, „Roczn. Bibl. PAN w Kr.” R. 24: 1978/9; Olizar N., Pamiętniki kasztelana…, W. 1907 II 125 i n.; Pamiętniki wojenne 1792–1812, Drezno 1871 s. 184, 187; Powstanie powiatu Oszmiańskiego, w: Zbiór pamiętników o powstaniu Litwy w roku 1831, Lipsk 1875 s. 163 i n.; Prądzyński I., Pamiętniki, Kr. 1909 II; Puzynina z Güntherów G., W Wilnie i dworach litewskich, W. 1928 (tu reprod. portretu P-ego); Rozkazy dzienne Naczelnego Wodza, 1816; Rozmaite pisma do wyprawy na Litwę ściągające się z akt jenerała Giełguda, w: Pamiętniki polskie, Paryż 1845 IV 4; Xięga Pamiątkowa… zawierająca spis imienny… krzyżem wojskowym „Virtuti Militari” ozdobionych, Lw. 1881; Zbiór dokumentów do monografii hr. Pierzchała-Przezdzieckich herbu Roch III, Zebrał i oprac. A. Włodarski, W. 1929; Zienkiewicz J., Powstanie powiatu Oszmiańskiego, w: Pamiętniki polskie, Paryż 1844 I 159–60, 222 i n.; – „Tyg. Pet.” 1833 nr 6; – AGAD: Akta Komisji Rządowej Wojny, rkp. 69c, 37; – Łoza S., Virtuti Militari 1792–1819, W. 1953 (mszp. w posiadaniu Z. Zacharewicza z Kr.); Przezdziecki R., Aleksander hr. Przezdziecki. Wspomnienia rodzinne o jego życiu i dziełach (rkp. w posiadaniu Karoliny Czetwertyńskiej z Lozanny, wg informacji A. Biernackiego z W.); – Kartoteka oficerów WP 1815–1831 Z. Zacharewicza.
Zbigniew Zacharewicz